Mechanizmy obronne. O tym jak reagujemy na trudne dla nas fakty i sytuacje
Mechanizmy obronne. O tym jak reagujemy na trudne dla nas fakty i sytuacje
Zwierzęta wykształciły w drodze ewolucji różne reakcje na sytuacje zagrożenia. Niektóre, szczególnie niewielkich rozmiarów, zastygają w bezruchu lub udają martwe. Inne szukają kryjówki albo decydują się na ucieczkę. W szczególnych przypadkach zwierzęta postanawiają stanąć do walki i reagują agresywnie np. w obronie swoich młodych. Człowiek również może znaleźć się w sytuacji zagrożenia, jednak samo zagrożenie, jak i jego reakcje obronne,bywa bardziej złożone niż w świecie zwierząt. Działania zwierząt mają na celu głównie przeżycie, ochronę młodych, uniknięcie bólu. U człowieka bardzo ważną rolę odgrywają aspekty psychiczne, których nie można łatwo sprowadzić to tych podstawowych potrzeb. Źródło zagrożenia często bywa niejasne lub całkowicie jesteśmy jego nieświadomi. Jednak wykształciliśmy metody, które pomagają bronić się przed niewidzialnym przeciwnikiem, którym czasem jesteśmy my sami. Są nimi mechanizmy obronne.
Mechanizmy obronne to reakcje psychiczne, które pojawiają się w sytuacjach wywołujących poczucie lęku i osobistego zagrożenia. Czynniki, które wywołują stres pochodzą zarówno z zewnątrz, jak i z wewnątrz człowieka. Ochrona polega na niedopuszczaniu do siebie negatywnych myśli i tym samym redukuje obecność nieakceptowanych emocji.Zapobiega odczuwaniu niechcianych pragnień (agresywnych, seksualnych), pomaga zachować poczucie własnej wartości (kiedy np. moglibyśmy się czegoś wstydzić), zapewnia poczucie bezpieczeństwa (kiedy zaprzeczamy obecności zagrożenia lub umniejszamy jego znaczenie). Nie zmieniona sytuacji, w jakiej się znajdujemy - mechanizmy obronne oddziałują za pomocą zmiany sposobu odbioru rzeczywistości – pewnego zniekształcenia jej postrzegania lub doświadczania, które ma na celu uniknięcie zagrażających informacji [1].
Istnieje wiele różnych mechanizmów obronnych. Specjaliści nie są zgodni odnośnie ich liczby i podziału na kategorie. Niektórzy wyróżniają zaledwie 5, a inni ponad 30 rodzajów obrony. Rozbieżność wynika m.in. z przyjmowania różnych definicji pojęcia mechanizmu obronnego oraz poszczególnych mechanizmów. Jednym ze sposobów podziału jest wyodrębnienie mechanizmów ze względu na czas, w którym pojawiają się w trakcie naszego rozwoju. Ujmując je w taki sposób, możemy patrzeć na nie hierarchicznie - od pojawiających się na wczesnych etapach rozwoju do wykształcanych później, od mechanizmów pierwotnych do wtórnych. Te drugie charakteryzują się większą złożonością i mają wyższy poziom abstrakcyjności. Mechanizmy pierwotne to m.in. projekcja, regresja, zaprzeczanie rzeczywistości, natomiast do mechanizmów związanych z późniejszymi etapami rozwoju możemy zaliczyć np. sublimację, supresję i humor [2].
Przykładowe mechanizmy:
Supresja – zwana również tłumieniem. Polega na intencjonalnym odrzuceniu niechcianych informacji i utrzymywaniu ich poza świadomością. Częste korzystanie z tego mechanizmu może prowadzić do jego automatyzacji i przerodzić się w represję [3].
Represja – zwana również wyparciem. Jej stosowanie przez daną osobę jest nieuświadomione. Wiąże się z niedopuszczaniem do siebie lub usunięciem ze świadomości potrzeb i myśli, które wywołują lęk. Nieuświadomione treści dalej mogą na nas wpływać, a bezpośrednio mogą przejawiać się w marzeniach sennych i czynnościach omyłkowych [4].
Projekcja – rzutowanie własnych stanów wewnętrznych na świat zewnętrzny. Obywa się poprzez przypisywanie własnych aspektów, w tym zagrażających pragnień, myśli i uczuć innym osobom i rzeczom [5].
Sublimacja – przesunięcie motywacji z celu, który jest niezgodny z powszechnymi normami społecznymi na cel zastępczy, który jest społecznie aprobowany. Uważana jest za najdojrzalszy mechanizm obronny [6].
Regresja – powrót do mniej dojrzałych form zachowania, faz rozwoju. Może wiązać się z obniżeniem poziomu funkcjonowania intelektualnego i emocjonalnego, postaw społecznych czy poziomu sprawności wykonywania i organizacji czynności [7].
Mechanizmy obronne w psychoterapii
Korzystanie z określonych mechanizmów obronnych oznacza wytworzenie pewnego wzorca działania i umożliwia utrzymywanie pewnego balansu wewnętrznego. Jednak rozpoczęcie terapii wiąże się ze zwiększeniem wglądu w siebie i zmianami. To m.in. sprawia, że odsuwane dotąd nieprzyjemne myśli stają się bardziej dostępne a wewnętrzna równowaga ulega zachwianiu. Nasilający się lęk powoduje pojawienie się oporu i hamuje proces pracy terapeutycznej. Dotyczy to nawet sytuacji, kiedy taka równowaga wywoływała poczucie nieszczęścia. Opór może przybrać różne formy np. milczenia podczas spotkań, spóźniania się, zapominania o rzeczach związanych z terapią. Terapeuta zachęca do zauważenia go i poddania refleksji. Sposób, w jaki objawia się opór jest przydatną informacją na temat świata wewnętrznego pacjenta [8].
Mimo że mechanizmy obronne mogą przyczyniać się do odczuwania niechęci do zmian i pozostawania w trudnej dla nas sytuacji, to nieraz okazują się pomocne. Wszyscy potrzebujemyich dla właściwego funkcjonowania. Psychoterapia pomaga rozpoznać wybierany przez nas rodzaj obron psychicznych. Dodatkowo modyfikuje nasze właściwości psychiczne w taki sposób, że jesteśmy w stanie widzieć siebie i świat zewnętrzny w mniej zniekształcony sposób, bardziej prawdziwe.
Interesującym spojrzeniem na tę tematykę jest film „Nie patrz w górę”, który za pomocą satyry ukazuje jak silna może być niechęć do akceptacji najtrudniejszych informacji i wydarzeń. Ale to już temat na inny artykuł.
BS
[1] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/mechanizmy-obronne;3939166.html
[2] Marchwicki, P. (2005). Mechanizmy obronne w ujęciu psychodynamicznym. Seminare. Poszukiwania naukowe, 21, 491-507
[3] Cichoń, E.,i Szczepanowski, R. (2015). Mechanizmy tłumienia niepożądanych odczuć i myśli w ujęciu metapoznawczym. Rocznik Kognitywistyczny, 2015(Tom 8), 79-89.
[4] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wyparcie;3998933.html
[5] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/projekcja;3962519.html
[6] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/sublimacja;3980960.html
[7] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/sublimacja;3980960.html [8] Gabbard G.O. (2010) Długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
