Wpływowi mieszkańcy naszego brzucha. Mikrobiota jelitowa a zaburzenia emocjonalne i psychiczne

Ludzkie ciało jest gospodarzem ogromnej liczby różnorodnych drobnoustrojów (mikroorganizmów), które pełnią ważne i korzystne dla nas funkcje. O ile to, że oddziałują one na naszą fizjologię (np. uczestniczą w procesie trawienia) jest wiedzą powszechnie znaną, o tyle ich wpływ na nasze funkcjonowanie emocjonalne i zdrowie psychiczne może wydawać się czymś niejasnym i zaskakującym. Coraz większa liczba pojawiających się w ostatnich latach publikacji naukowych dotyczących zależności między mikroorganizmami a psychiką otwiera całkowicie nowy rozdział w psychiatrii i psychologii, a także powoli rozjaśnia nam tę fascynującą, acz wciąż zagadkową kwestię.

Mikrobiom, mikrobiota - co to właściwie znaczy?

Pojęcie mikrobiom oznacza wszystkie mikroorganizmy (m.in. bakterie, grzyby, wirusy), które znajdują się w danym środowisku - np. ludzkim ciele (mamy wtedy do czynienia z mikrobiomem człowieka). Mikrobiota natomiast odnosi się do zbioru mikroorganizmów w konkretnych ekosystemach – w ludzkim ciele takim ekosystemem są np. jelita, ich mikrobiota to zatem mikrobiota jelitowa. Nasza mikrobiota jelitowa zawiera dziesiątki bilionów mikroorganizmów, w tym co najmniej 1000 różnych gatunków znanych bakterii, a jej masa może wynosić nawet 2 kg (Lankelma i in., 2015; Stilling i in., 2014). Co ciekawe, tylko jedna trzecia jej składu jest wspólna dla większości ludzi, a aż dwie trzecie są specyficzne dla każdego z nas.

Jak zatem kształtuje się nasza mikrobiota i z czego wynikają różnice w jej składzie?

Kompozycja mikrobioty jelitowej zaczyna tworzyć się już podczas życia płodowego, ma wtedy na nią wpływ wiele czynników zewnętrznych, których doświadcza matka – np. antybiotykoterapia, szczepienia, sposób odżywiania, stres, choroby, infekcje, a nawet zbyt intensywne używanie środków dezynfekujących i czyszczących. Oczywiście prócz czynników zewnętrznych dużą rolę odgrywają także uwarunkowania genetyczne. Następnymi ważnymi etapami kształtowania się mikrobioty jelitowej dziecka jest poród i karmienie piersią, a od czasu narodzin wpływają na naszą mikrobiotę już bezpośrednio wszystkie wymienione wcześniej czynniki zewnętrzne.

Poznawszy podstawowe zagadnienia dotyczące mikroorganizmów zamieszkujących nasze ciała, przejdźmy teraz do głównego tematu artykułu – intrygującej zależności między drobnoustrojami żyjącymi w jelitach a naszym samopoczuciem i zdrowiem psychicznym.

Mikrobiota jelitowa a funkcjonowanie psychiczne

Mikroorganizmy naszych jelit mają zdolność komunikowania się z naszym ośrodkowym układem nerwowym (czyli między innymi mózgiem), a ośrodkowy układ nerwowy z jelitami. Jest to komunikacja dwukierunkowa, która może odbywać się w różny sposób, np. poprzez nerw błędny, który jest bezpośrednim połączeniem między układem pokarmowym a mózgowiem, a także poprzez zmiany w składzie mikrobioty, pobudzenie układu immunologicznego, wydzielanie konkretnych hormonów przez jelita czy produkowane przez bakterie metabolity. Istnienie osi jelito-mózg sprawia, że różnorodne nieprawidłowości w funkcjonowaniu jelit i w składzie mikrobioty jelitowej zostają przez mózg „zauważone” i mogą wpływać na jego funkcjonowanie, a co za tym idzie, na naszą psychikę.

Badania naukowe ostatnich lat wykazały zależności pomiędzy różnymi zaburzeniami, a składem mikrobioty jelitowej osób nimi dotkniętymi. Zaburzeniami, na których rozwój istotny wpływ mają właściwości mikrobioty jelitowej, są zaburzenia neurorozwojowe, takie jak autyzm i ADHD. Przeprowadzone badania (Louis, 2012) pokazały, że skład mikrobioty jelit u osób chorujących na te zaburzenia znacząco różni się od jej składu u osób zdrowych. Jedną z sugerowanych przyczyn rozwoju tych zaburzeń jest stan zapalny rozwijający się w jelitach podczas kształtowania się układu nerwowego dziecka. Przyczyną stanu zapalnego może być natomiast zaburzona homeostaza mikrobioty.

Innymi zaburzeniami psychologicznymi, w których rozwoju postuluje się także dużą rolę wspomnianego czynnika zapalnego wywołanego zaburzeniem składu mikrobioty jelitowej są depresja i zaburzenia lękowe. Mikrobiota osób chorujących na te zaburzenia charakteryzuje się zmienionym ilościowo składem konkretnych bakterii (Dash i in., 2015). Ponadto, zaburzenia nastroju i zaburzenia lękowe bardzo często współwystępują z zespołem jelita drażliwego (Fond i in., 2014).

Kolejną grupą zaburzeń, w których mikrobiota jelit odgrywa znaczącą rolę jest choroba Alzheimera oraz Parkinsona, czyli choroby neurodegeneracyjne (Westfall i in., 2017). Wraz z wiekiem nasza mikrobiota jelit ma coraz mniejsze zdolności regeneracji, a jej skład ubożeje, co nie pozostaje obojętne dla układu nerwowego i naszego funkcjonowania.

Jak wpłynąć na poprawę składu mikrobioty jelit i jakie niesie to korzyści dla zdrowia psychicznego?

Wiemy już, że zaburzony stan mikrobioty jelitowej może zakłócać zdrowe funkcjonowanie psychiczne. Relacja między mikroorganizmami jelit a psychiką nie działa jednak wyłącznie w tę jedną, negatywną stronę. Zależność ta jest "sprawiedliwa" i o ile zły stan mikrobioty jelitowej może zaburzać nasze funkcjonowanie psychiczne, o tyle poprawa składu mikrobioty może nieść pozytywne skutki dla naszego zdrowia psychicznego. Ostatnimi laty powstaje coraz więcej badań naukowych ukazujących skuteczność metod leczenia różnorodnych zaburzeń psychicznych, które uwzględniają działania poprawiające stan mikrobioty jelitowej pacjentów.

Najłatwiej dostępnym i jednym z najbardziej efektywnych narzędzi mogących poprawić skład i przywrócić homeostazę mikrobiotcie jelit jest odpowiednia, zdrowa i zbilansowana dieta. Przeprowadzone badania jednoznacznie pokazują, że zdrowa dieta jest związana ze zmniejszonym odsetkiem występowania depresji (Dash i in., 2015; Psaltopoulou i in., 2013; Lai i in., 2013). Dietą, która jest obecnie uważana przez naukowców za najzdrowszą, jest dieta śródziemnomorska, bogata w warzywa i owoce, zdrowe tłuszcze, ryby, a uboga w czerwone mięso i produkty przetworzone. Ponadto, w diecie sprzyjającej naszej mikrobiocie jelit powinny znaleźć się produkty bogate w błonnik i produkty kiszone oraz sfermentowane, a produkty roślinne powinny przeważać nad zwierzęcymi.

Bardzo ważna jest także konsumpcja prebiotyków, czyli substancji pobudzających rozwój prawidłowej mikrobioty jelit. Prebiotykami jest wiele naturalnych składników diety (korzeń cykorii, czosnek, por, cebula), ale mogą one także występować pod postacią przyjmowanych suplementów diety. W trwającym dwa lata badaniu nad wpływem zmiany diety na poprawę stanu osób chorujących na depresję uzyskano wyniki mówiące, że badani doświadczyli złagodzenia symptomów depresji o połowę (Stahl i in., 2014). Takie, oraz podobne wyniki najnowszych badań pozwalają formułować wniosek, że zdrowa dieta może stanowić strategię łagodzenia objawów depresji.

Kolejnym narzędziem do walki z depresją i innymi zaburzeniami funkcjonowania psychicznego poprzez poprawę mikrobioty jelit są probiotyki. Probiotyki to żywe mikoorganizmy, które podane w odpowiedniej ilości wywierają korzystny wpływ na zdrowie gospodarza. Z opublikowanej w 2016 roku metaanalizy wynika, że suplementacja probiotykami znacząco łagodzi objawy depresji (Huang i in., 2016). Ponadto, inne badanie, w którym dwóm grupom badanych podawano przez 30 dni odpowiednio, placebo oraz probiotyki zawierające konkretne szczepy bakterii, wykazało, że grupa przyjmująca probiotyki zgłosiła znaczące obniżenie objawów depresji oraz niepokoju w porównaniu z grupą kontrolną (Messaoudi i in., 2011). Choć rynek ten dopiero raczkuje, powstają już probiotyki, które nakierowane są konkretnie na poprawę funkcjonowania psychicznego, dzięki zawartości odpowiednich szczepów bakterii i innych mikroorganizmów, które pozytywnie wpływają na działanie osi jelita-mózg (nazywane psychobiotykami).

Jeszcze inną metodą modyfikacji kompozycji flory bakteryjnej jelit jest przeszczep mikrobioty. Do tej pory taka forma leczenia stosowana była w np. zespole jelita drażliwego, jednak przewiduje się, że może sprawdzić się równie efektywnie w leczeniu zaburzeń psychicznych.

Podsumowując, dotychczasowe doniesienia naukowe pokazują, że oddziaływanie na poprawę składu mikrobioty jelitowej może być bardzo pomocne w leczeniu wielu zaburzeń psychicznych. Zmiana diety, suplementacja prebiotyków i probiotyków, czy nawet przeszczep mikrobioty, to  - obok "klasycznych" metod terapeutycznych takich jak psychoterapia i farmakoterapia - coraz powszechniej akceptowane metody poprawy zdrowia psychicznego. Ta szybko rozwijająca się dziedzina ma szansę przyczynić się do zwiększenia efektywności pomocy psychologicznej i psychiatrycznej.

                                                                                  Dominika Robak, Ośrodek Psychoterapii i Psychiatrii PSYCHE PLUS (www.psycheplus.pl)

Bibliografia:

Dash, S., Clarke, G., Berk, M.,  Jacka, F. N. (2015). The gut microbiome and diet in psychiatry: focus on depression. Current Opinion in Psychiatry, 28(1), 1-6.
Fond, G i in. (2014). Anxiety and depression comorbidities in irritable bowel syndrome (IBS): a systematic review and meta-analysis. European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience, 264(8), 651-660.
Gulas, E., Wysiadecki, G., Strzelecki, D., Gawlik-Kotelnicka, O.,Polguj, M. (2018). Jak mikrobiologia może wpływać na psychiatrię? Powiązania między florą bakteryjną jelit a zaburzeniami psychicznymi. Psychiatria Polska, 52(6).
https://mikrobiom.wordpress.com/
Huang, R., Wang, K., Hu, J. (2016). Effect of probiotics on depression: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Nutrients, 8(8), 483.
Lai, J. S., Hiles, S., Bisquera, A., Hure, A. J., McEvoy, M., Attia, J. (2013). A systematic review and meta-analysis of dietary patterns and depression in community-dwelling adults. The American Journal of Clinical Nutrition, 99(1), 181-197.
Lankelma J.M., Nieuwdorp M., de Vos W.M., Wiersinga W.J. (2015). The gut microbiota in internal medicine: implications for health and disease. The Netherlands Journal of Medicine, 73, 61–68.
Louis, P. (2012). Does the human gut microbiota contribute to the etiology of autism spectrum disorders? Digestive Diseases and Sciences, 57(8), 1987-1989.
Messaoudi, M., Violle, N., Bisson, J. F., Desor, D., Javelot, H., Rougeot, C. (2011). Beneficial psychological effects of a probiotic formulation (Lactobacillus helveticus R0052 and Bifidobacterium longum R0175) in healthy human volunteers. Gut Microbes, 2(4), 256-261.
Psaltopoulou, T., Sergentanis, T. N., Panagiotakos, D. B., Sergentanis, I. N., Kosti, R., Scarmeas, N. (2013). Mediterranean diet, stroke, cognitive impairment, and depression: a meta‐analysis. Annals of Neurology, 74(4), 580-591.
Skonieczna-Żydecka, K., Łoniewski, I., Marlicz, W., Karakiewicz, B. (2017). Mikrobiota jelitowa jako potencjalna przyczyna zaburzeń funkcjonowania emocjonalnego człowieka. Medycyna Doświadczalna i Mikrobiologia, 69, 163-176.
Stahl, S. T., Albert, S. M., Dew, M. A., Lockovich, M. H., Reynolds I, C. F. (2014). Coaching in healthy dietary practices in at-risk older adults: a case of indicated depression prevention. American Journal of Psychiatry, 171(5), 499-505.
Stilling R.M., Dinan T.G, Cryan J.F. (2014). Microbial genes, brain & behaviour ‐ epigenetic regulation of the gut‐brain axis. Genes, Brain and Behavior, 13(1), 69–86.
Westfall, S., Lomis, N., Kahouli, I., Dia, S. Y., Singh, S. P.,Prakash, S. (2017). Microbiome, probiotics and neurodegenerative diseases: deciphering the gut brain axis. Cellular and Molecular Life Sciences, 74(20), 3769-3787.