O rok starsi… Osoby w dojrzałym wieku a psychoterapia

Niedawno świętowaliśmy rozpoczęcie nowego roku kalendarzowego. Z jednej strony symbolicznej zmianie daty towarzyszy zazwyczaj wzrost motywacji związanej z postanowieniami i celami, z drugiej zaś – wszyscy stajemy się o rok starsi. Z tego powodu warto przyjrzeć się sytuacji osób starszych, także w kontekście dobrostanu psychicznego.

Dzięki rozwojowi medycyny i poprawie warunków bytowych żyjemy – jako społeczeństwo – dłużej, co wiąże się z dużym odsetkiem osób w dojrzałym wieku. I o ile istnieje wśród seniorów stosunkowo duża świadomość dotycząca dbania o zdrowie fizyczne, wydaje się, że kwestia dobrostanu psychicznego jest często pomijana. Jakie działania można zatem podjąć, aby zatroszczyć się także o tę sferę ludzkiego doświadczenia? Jedną z ważnych form wsparcia wydaje się psychoterapia. Przyjrzyjmy się przemianom, jakie dokonały się w spojrzeniu na pracę terapeutyczną z seniorami, a także pewnym wątkom, które często pojawiają się w kontekście pacjentów w dojrzałym wieku.

Ewolucję podejścia do osób starszych w ujęciu psychoanalitycznym opisała artykule Anna Przewłocka-Alves [1]. Punktem wyjścia jest pesymizm twórców psychoanalizy do efektywnej współpracy z seniorami. Zygmunt Freud wskazywał na trudności, jakie rodzi duży bagaż doświadczeń osób starszych i niewielkie możliwości zmian. Kolejni myśliciele i praktycy nurtu modyfikowali jednak wskazane podejście, podejmując zarówno pracę terapeutyczną z osobami w podeszłym wieku, jak i pochylając się nad samą wizją człowieka w późnej dorosłości w kontekście psychoanalizy.

Jednym z pojęć wiążących się z doświadczeniem starzenia się jest narcyzm [1]. Seniorzy muszą stawiać czoła kolejnym stratom: rezygnacji z pracy zawodowej, ograniczeniom wynikającym z pogarszającego się stanu zdrowia fizycznego, a także odejściu bliskich osób. Te czynniki mogą wpłynąć na poczucie utraty tożsamości i negatywne konsekwencje dla jednostki. Niektórzy będą pragnęli za wszelką cenę utrzymać dotychczasowy obraz samych siebie, bez podjęcia refleksji nad zmieniającą się sytuacją. Dla osób zmagających się z takim doświadczeniem psychoterapia psychodynamiczna może stanowić bezpieczną przestrzeń do konfrontacji z własną rzeczywistością wewnętrzną i zewnętrzną [2].

Kolejnym doświadczeniem osób starszych bywa osłabienie skuteczności procesów mentalizacji [1]. Seniorzy mogą doświadczać większych niż wcześniej trudności z odczytywaniem i interpretacją zachowań i wypowiedzi innych. Dyskusja podejmowana podczas psychoterapii może stanowić praktykę pozytywnie redukującą pojawiające się deficyty – tworzący się bowiem kontakt terapeuty i pacjenta polega na przyglądaniu się myślom, spostrzeżeniom oraz emocjom pacjenta. Można dostrzec tutaj stymulujący aspekt relacji terapeutycznej, wspierający mentalizację.

Jeśli chodzi o pojawiające się w doświadczeniach osób w dojrzałym wieku trudności, warto przyjrzeć się zagadnieniu lęku przed śmiercią. Oczywiście wskazana emocja nie dotyczy jedynie seniorów, ale temat przemijania z upływem lat staje się coraz bardziej dostępny poznawczo dzięki wspomnianemu wcześniej obcowaniu z różnorodnie rozumianą utratą. Wydaje się, że dla wielu osób starszych niezwykle przydatnym narzędziem postulowanym przez teorię psychoanalityczną jest „skonfrontowanie się z kryzysem połowy życia” [2]. Psychoterapia tworzy warunki, w ramach których można zarówno spojrzeć na dotychczasowe wydarzenia i dokonania, ale także zastanowić się nad ograniczonością czasu życia i miejscem jednostki dojrzałej w społeczności.

Innym archetypem, który bywa powiązany ze starością jest wspomniane już osamotnienie. Wyłączenie z życia zawodowego, rozstania z bliskimi, czasem pewne dolegliwości z poziomu zdrowia fizycznego – z pewnością wiążą się w wielu wypadkach z przyjęciem postawy zamkniętej wobec nowych relacji i wątpliwościami w utrzymywaniu wcześniejszych. Marcin Sękowski opisuje tę trudną sytuację z perspektywy psychoanalitycznej: „Osobowość nie jest wówczas [w starszym wieku – przyp. red.] bogata w treść (czyli pełna reprezentacji obiektów i self), lecz pusta i zionąca nieznośną martwotą i jałowością” [2]. Taki stan rzeczy może w skrajnych przypadkach prowadzić do poważnych problemów i swego rodzaju spirali samotności (postępującego wycofywania się z kolejnych znajomości). Podjęcie tego tematu w psychoterapii może pozwolić pacjentowi przyjrzeć się własnym zachowaniom i mechanizmom związanym z kontaktami z innymi.

Kolejnym zagadnieniem, z którym w różny sposób zmaga się część starszych osób, jest kwestia zależności. Pewne codzienne aktywności, wykonywane dotychczas samodzielnie, stają się trudniejsze i wymagają współpracy z innymi. Ta sytuacja może rodzić w seniorach ambiwalentne uczucia [2]. Z jednej strony niesie zadowolenie, związane z troską i wsparciem bliskich, którzy gotowi są pomagać, z drugiej zaś sprawia, że osoba otrzymująca pomoc zmaga się z poczuciem winy lub wstydem. Niejednoznaczność doznawanych odczuć i swego rodzaju utrata niezależności mogą rodzić wiele napięć. W przestrzeni psychoterapii można przyjrzeć się pojawiającym się emocjom i odnaleźć się w nowych warunkach, które czasem trudno od razu zaakceptować.

Powyższe rozważania stanowią jedynie część zagadnienia, jakie wiąże się z sytuacją osób starszych w psychoterapii. Mimo początkowego sceptycyzmu przedstawicieli nurtu psychoanalitycznego do rozpoczynania procesu terapeutycznego z pacjentami w wieku senioralnym, obecnie wskazuje się na wiele możliwych do pracy obszarów. Szersze społeczne tendencje uczenia się przez całe życie realizują się także w trakcie psychoterapii osób starszych. Z jednej strony pozwala ona na odkrywanie nierozpoznanych mechanizmów własnej osobowości, z drugiej stanowi narzędzie do lepszego radzenia sobie z wyzwaniami starzenia się [3].

BIBLIOGRAFIA

[1] Przewłocka-Alves, A. (2015). Psychologia starości w ujęciu psychoanalitycznym i perspektywy psychoterapeutyczne. Theologica Wratislaviensia, 15, 27–36

[2] Sękowski, M. (2014). Psychodynamiczna psychoterapia osób w drugiej połowie życia. Psychoterapia, 168, 77-91.

[3] Zych, A.A. (2017). Psychoanalityczna koncepcja człowieka starego. Edukacyjna Analiza Transakcyjna, 6, 157–173.